بررسی و تحلیل خطوط مُشَّکَّل با رو یکرد نشانه شناسی

خطاطان هنرور، زمانی که بر قلمی مسلط شدند ذهن آماده و خلاق آن ها به سراغ قلم یا اقلام دیــگر می رود، این بدایع تفننی گاه به گونه ای در می آمده که گویی خطاط در پی آفرینش تصویر است تا خطاطی. در واقع، خط بهانه ای بوده است تا خطاط شکل یا نقشی را رقم زند که در پی آن مفهومی نمادین را در بر دارد. در این تحقیق این گونه از خطوط را با عنوان خطوط مُشََّکَّل بررسـی می کنیـم. در این گونـه از خطوط، خوشنـویس با توجـه به تشکیـل حروف و یا گـره بنـدی های خاص و دور بندی های مکرر و بسته و باز از مجموعه حروف ، یک کلمه، یا یک عبارت، شکلی از اشکال پرندگان یا اشجار یا صورت انسان و یا دیگر اشکال هندسی را به وجود می آورد. در این پژوهش بررسی این گونه آثار با نگرش هایی عمیق تر در این شاخه از هنر خوشنویسی قابل مشاهده است. در واقع تعمق در جنبه درونی این خطوط و زبان رمزگونه و لسان تمثیلی آن که حاوی بنیان هایی عرفانی بوده از اهداف این پژوهش می باشد. در اینجا محقق ابتدا به بررسی معنای نمادین نقوش و تصاویرتلفیق شده با خوشنویسی ها پرداخته، سپس معنای نمادین و رمزگونه این گونه از خوشنویسی و چرایی لزوم وجود چنین لسانی را برای این هنر تا جایی که ممکن بوده است مورد بررسی قرار داده. قلیل بودن نمونه های به جا مانده و پراکندگی آثار و اطلاعات مربوط به خطوط مُشََّکَّل از مسائل عمده این کار تحقیقی بوده است. به طوری که عمده جستجو محقق برای دسترسی به اصل آثار تقریباً بی نتیجه مانده و محقق تنها از طریق معدود منابع مکتوب، موفق به یافتن نمونه های این نوع خط شده است. این منابع مکتوب که بیشتر غیر فارسی بودند، بعضاً در کتابخانه ها یافت نمی شدند و می بایست آن ها را در کتابخانه های شخصی افراد یافت. نتیجه جستجوها نهایتاً منجر به یافتن 226 تعداد نمونه شد که بیشتر آن ها از کتاب های عربی و انگلیسی زبان در مورد خوشنویسی به دست آمده است. روش این پژوهش از نوع ترکیبی می باشد. بدین معنا که ابتدا تمامی نمونه های جمع آوری شده (226 نمونه)، با استفاده از روش کمی و ابزار پرسش نامه مورد بررسی آماری قرار گرفته اند و سپس نمونه-های گردآوری شده مورد تحلیل نمادشناسانه قرارگرفته اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نمادپردازی و رمزپردازی در خوشنویسی و هنر اسلامی از جایی آغاز می شود که امکانات بیان محدود بوده و زبان عاجز از بیان حقایق و علایق معنوی می شود.